მერაბ მამარდაშვილის ლექციები

           1990 წლის 25 ნოემბერს, მოსკოვის აეროპორტში, თბილისისაკენ მომავალი თვითმფრინავის რიგში გარდაიცვალა მერაბ მამარდაშვილი. მისი პიროვნული მასშტაბების, მისი აზროვნების შესახებ მანამდეც და მერმეც არაერთხელ დაწერილა არაერთ ენაზე, ამჟამად კი მისი ოდინდელი მსმენელი მერაბ მამარდაშვილის გახმაურებულ თბილისურ ლექციებს და მათ გარემოს იხსენებს იმდროინდელი საზოგადოებრივი ატმოსფეროს კონტექსტში.

* * *

როცა ლეონიდ ბრეჟნევი უკვე კრემლის კედელთან განისვენებდა, მიხაილ გორბაჩოვი კი ჯერ მხოლოდ პოლიტბიუროს რიგითი წევრი იყო, როცა დაავადებული, არაქათგამოცლილი იური ანდროპოვი და კონსტანტინ ჩერნენკო ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ, ხოლო ამ დაუჯერებლად უხეში სიმბოლოს მნიშვნელობას ცოტა ვინმე თუ აცნობიერებდა დედამიწის ზურგზე, როცა კომუნიზმი სულს ღაფავდა და შხამის უკანასკნელ შხეფებს ანთხევდა, _ იმხანად თბილისში მილიცია რაიონის განყოფილებაში მიაქანებდა რესტორნიდან გამოსულ შექეიფიანებულ კაცს და საგულდაგულოდ ამოწმებდა სამუშაო დროს ავტობუსის გაჩერებაზე ნებისმიერ მდგომს, მეტროებსა და ხელფასების რიგებში პოლიტიკური ანეკდოტების თხრობის მსურველები შესამჩნევად კლებულობდა, შინნაკეთი სტუდენტურ-ახალგაზრდული ჟურნალების ავტორები უხმაუროდ იგზავნებოდნენ მორდოვეთის ბანაკებში, ხელისუფლება დიდი მონდომებით ზეიმობდა გეორგიევსკის ტრაქტატის 200 წლისთავს, ხოლო მართლმადიდებელ მღვდელს ხვრეტდენ იმის გამო, რომ რამდენიმე ახალგაზრდას ურჩია (თუ არ ურჩია), საზღვარგარეთ მოსახვედრად თვითმფრინავი გაეტაცებინათ. და მაინც, შესაძლოა, ეს წლები უკანასკნელი იყო საქართველოსათვის, როცა საზოგადოება მშვიდად ცხოვრობდა, როცა პოლიტიკური ვნებები ერთმანეთისათვის ტყვიის დაშენაში, ქალაქების ნგრევასა და ოჯახების გახლეჩაში არ გადადიოდა, როცა ყველა ერთსულოვნად შეთანხმებული იყო, რომ კომუნიზმი უვარგისი სისტემაა, ხოლო გაზეთებისა და ტელევიზიის ნდობა გულუბრყვილობაა, როცა ავად თუ კარგად ყველა თავის საქმეს აკეთებდა: მევენახე ღვინოს წურავდა, მუშა ასფალტს აგებდა, მასწავლებელი გაკვეთილს ატარებდა, ქართველი დიახლისი კი ხაჭაპურებს აცხობდა. ეს წლები უკანასკნელი იყო, როცა სულიერ სფეროში მოღვაწე ადამიანი ხელისუფლებასთან კეკლუცს შეუფერებელ საქციელად მიიჩნევდა და ყოველგვარი პარტიულ-პოლიტიკური ანგაჟირებისაგან თავს შორს იჭერდა. ამიტომ ის, ვინც ფილმებს არ იღებდა, რომანებს არ ბეჭდავდა და მეცნიერულ აღმოჩენებს არ აკეთებდა, მოსკოვიდან დადგენილ ხელფასს სჯერდებოდა, თავისთვის იჯდა შინ და წიგნებს კითხულობდა.

სწორედ ამ დროს თბილისის მეტად არაფართო წრეებში შეიძლება ყური მოგეკრათ, რომ პროფესორი მერაბ მამარდაშვილი თეატრალური ინსტიტუტის შენობაში კითხულობს მეტად უჩვეულო ლექციებს მარსელ პრუსტის შესახებ, მოულოდნელს და უჩვეულოს _ სიღრმით, სიფართოვით, სითამამით, არტისტულობით. Mმაშინ მერაბ მამარდაშვილის სახელი ბევრს არაფერს ეუბნებოდა ქალაქის ინტელექტუალურ ფენებსაც კი, _ მისი სახელგანთქმული ლექციების დიდებას თბილისამდე თითქმის არ მოეღწია, ბიბლიოთეკებში კი მისი ორიოდ თხელტანიანი წიგნი და რამდენიმე სტატია თუ მოიძებნებოდა, რომლებიც მეტისმეტად რთული და აბსტრაქტული იყო ჰეგელის, მარქსის ან ბუდიზმის გასაგებად, და მაინცამაინც არც ავტორის რეალური სახის წარმოსადგენად გამოდგებოდა. ბევრისათვის იგი შორიდან ცნობილი იყო როგორც საბჭოთა კომუნისტური იდეოლოგიური ბურჯების _ ჟურნალების “პრობლემი მირა ი სოციალიზმა”-სა და “ვოპროსი ფილოსოფიი”-ს წამყვანი თანამშრომელი, ამ უკანასკნელის მთავარი რედაქტორის მოადგილეც კი, თუმცა ასევე ბევრმა ისიც იცოდა, რომ თუ მის მეგობართა და კოლეგათა უმეტესობამ დასავლეთის უნივერსიტეტებს შეაფარა თავი, მან თბილისისკენ აიღო გეზი, რათა დილით “იმელ”-ის შენობაში მისჯდომოდა საწერ მაგიდას, შუადღით “ივერიის” კაფეში ესაუზმა, საღამოობით კი ლექციები წაეკითხა უნივერსიტეტის ეგრეთ წოდებული მეორადი ფაკულტეტის მსმენელთათვის, _ მათთვის, ვისთვისაც ხელოვნება გატაცება იყო და არა პროფესია.

თავდაპირველად საუბარ-სემინარები ტარდებოდა ერთ პაწაწინა ოთახში, თითქმის სხვენზე, რუსთაველის თეატრსა და სასტუმრო “თბილისს” შორის, მოზრდილი დარბაზის გვერდით, სადაც სტუდენტები საბალეტო თუ საცეკვაო პრაქტიკას გადიოდნენ, შემდგომში ლექციებმა, _ რომელსაც ცხრილის მიხედვით “დრამის თეორია” ერქვა, შინაურულად კი “პრუსტს” უწოდებდნენ, _ უნივერსიტეტის მეექვსე კორპუსის მყუდრო კინოდარბაზში გადაინაცვლა, მაგრამ მსმენელთა რაოდენობა ყოველკვირეულად მატულობდა და “პრუსტმაც” სხვადასხვა კორპუსებსა და აუდიტორიებში დაიწყო მოგზაურობა, ძირითადად მაინც იმ სხდომათა დარბაზში ბანაკდებოდა, რომლის კათედრასთან ადრე რომან იაკობსონი და ნილს ბორი მდგარან; ლექტორს კი სულ თან დაჰყვებოდა ერთგულ, შეფიცულ მსმენელთა თითქმის უცვლელი ჯგუფი, _ მსმენელები, რომელთათვისაც იმ აუდიტორიებში ყოფნა, სადაც მერაბ მამარდაშვილი საუბრობდა, ორდენის წევრთა იმგვარივე ამაღელვებელი ვალდებულება იყო, როგორც ტამპლიერთა ან როზენკროიცერთათვის თავიანთ სატაძრო რიტუალებზე დასწრება.

კურსი თითქოსდა მარსელ პრუსტს, უფრო კონკრეტულად მისი რომანების ციკლს _ “დაკარგული დროის ძიებაში” _ ეძღვნებოდა, რომელიც მსმენელთაგან ცოტა ვისმე თუ ჰქონდა წაკითხული, თუნდაც იმ უბრალო მიზეზის გამო, რომ იგი ქართულად საერთოდ არ იყო თარგმნილი, ხოლო რუსულად ორჯერ წამოწყებული თარგმანი პირველ ტომებზე იყო შეჩერებული. ასე რომ, ვინც ფრანგულ ორიგინალში არ იცნობდა ამ შვიდ უზარმაზარ ტომს, ძნელად ხვდებოდა, რას და ვის გულისხმობდა პროფესორი, როცა მარსელისა და სენ-ლიუს, სვანისა და შარლიუსის, ოდეტისა და ალბერტინის შესახებ საუბრობდა. Lლექტორი ხანდახან ეპოპეის რომელიმე ტომის რომელიმე გვერდს გადაშლიდა და საჭირო ციტატს მოძებნიდა, ხშირად იქვე თარგმნიდა, ხშირად შინ მომზადებულ საკუთარ თარგმანს ჩაიკითხავდა, მაგრამ იმ მსმენელსაც კი, რომელსაც არანაირი წარმოდგენა არ ჰქონდა გერმანტებსა და სვანს შორის გაორებული გმირის შესახებ, არც უხერხულობას და არც სინდისის ქეჯნას არ გრძნობდა, რადგან ლექტორი საუბრობდა სიცოცხლისა და სიკვდილის, ისტორიისა და ბედისწერის, ხელოვნებისა და სიყვარულის, ადამიანისა და ღმრთის შესახებ.

მერაბ მამარდაშვილი _ იშვიათი გამონაკლისის გარდა _ ლექციების დაწყებამდე საკმაოდ ადრე მოდიოდა და საგულდაგულოდ ამზადებდა სამუშაო მაგიდას, _ ჩანთიდან დინჯად ამოალაგებდა და წინ გაშლიდა ჩიბუხს, თუთუნს და ყველა თანმხლებ მოწყობილობას, პორტატიულ მაგნიტოფონს, კასეტებს, წიგნს _ ძირითადად პრუსტის რომელიმე ტომის თხელყდიან, ჯიბის გამოცემას და ერთ ან ორ ფურცელს, _ იმ ციტატით ანდა ლექსით, რომლითაც ხშირად იწყებდა ლექციას და რომელიც საწყის განწყობას, ტონალობას აძლევდა დარბაზსაც და მთხრობელსაც, _ იქნებოდა ეს უილიამ ბლეიკის, მანდელშტამის, გოტფრიდ ბენის ლექსი თუ ნაწყვეტი დანტედან, ანტონენ არტოდან, ბორხესიდან, _ ორიგინალის ფრაგმენტებს თარგმანი მოჰყვებოდა, რომელიც, რა თქმა უნდა, ლექტორს ეკუთვნოდა.

ლექციები ძირითადად მეტ-ნაკლებად ნაკითხი აუდიტორიისათვის იყო გამიზნული, ხოლო ნაკლებად ნაკითხს, მართალია, მთლიანი მსჯელობისათვის თვალის გადევნება უფრო უჭირდა, მაგრამ მასაც ეძლეოდა გამოცოცხლების საშუალება, თუნდაც რომელიმე ყოფითი ან მხატვრული ეპიზოდის გადმოცემისას, თუნდაც ანეკდოტის თუ ცნობილ ადამიანთა ბიოგრაფიის პიკანტური დეტალის მოხმობისას, თუნდაც თავად პროფესორის ავტობიოგრაფიული მომენტის გახსენებისას, _ მაგალითად, როგორ გადაწყვიტა მან სკოლის მოწაფეობისას ინგლისური ენის შესასწავლად ჯონ რესკინის “ვენეციის ქვების” წაკითხვა, _ თუნდაც მკვეთრად ანტიკომუნისტური განცხადებისას, “დოქტორი ჟივაგოს” ან “გულაგის არქიპელაგის” დამოწმებით, _ ამ დროს მსმენელებს ცივი ოფლი ასხამდათ ხოლმე, _ პერესტროიკამდე ჯერ შორი იყო! თუმცა ეს ყველაფერი მთავარი სათქმელის შემზადებასა და შეფარვას, სიმბოლოთა და მეტაფორათა ენაზე მტკივნეულ გადატანას წარმოადგენდა: შეჯამებებსა და მცნებებს არავინ ელოდა, მაგრამ უცნაური ის იყო, რომ თითქოს არც ეს მთავარი სათქმელი არსებობდა, _ მთავარი იყო არა სათქმელი, არამედ თავისუფალი აზრის თავისუფალი მდინარება, აზრის იდუმალი და მოულოდნელი მწვერვალებისაკენ სვლა, რასაც ემსახურებოდა ლექტორის ინტელექტუალური ვაჟკაცობა, ცოდნა, სიბრძნე, გამოცდილებად ქცეული განცდა, აღტაცებისა და ღიმილის უნარი, გაგებისა და ჩაწვდომის ნიჭი. თავისი დიდი მასწავლებლების მსგავსად, მას უყვარდა და სჭირდებოდა აგორა, _ ირგვლივ შემოკრებილ მსმენელთა გარემო, მას სურდა, რომ მის შინაგან სივრცეში გათამაშებული დრამისათვის მაყურებელს ედევნებინა თვალი და იგი ცდილობდა, მხედველობიდან არ გამოჰპარვოდა, უყურადღებოდ არ დარჩენოდა ეს მაყურებელი _ ხშირად მისი ლექციები, განსაკუთრებით ახალზიარებულთათვის, მსუბუქი, ლაღი, ნათელი, ეფექტური ჩანდა. მას უწევდა დრამის რეჟისორიც ყოფილიყო და მსახიობიც, ამიტომ სათქმელის არტისტულობას თქმის არტისტულობაც ერწყმოდა, _ იგი სიტყვებს მკაფიოდ, დინჯად, გემრიელად გამოთქვამდა, ყურადსაღებ პაუზებს აკეთებდა, ამაღლებულ სტილს სლენგს უნაცვლებდა, დახვეწილი ჟესტითა და გამჭოლი მზერით ხაზს უსვამდა სათქმელის მნიშვნელობას, მაგრამ ხანდახან თითქოს უეცრად დაავიწყდებოდა მსმენელის არსებობა და საკუთარ თავთან განმარტოვდებოდა, საკუთარ თავში ჩაიძირებოდა; არავინ იცოდა, იმგვარ წუთებში იგი სიღრმეში მიგნებულ დაიმონს ესაუბრებოდა თუ თავის მარადიულ, უკვდავ თანამოსაუბრეებს. ალბათ, სწორედ მაშინ იბადებოდა ყველაზე იდუმალი, ყველაზე უცნაური, ყველაზე გამოუთქმელი აზრები, _ მეგზურის გარეშე დარჩენილ მსმენელს ამ დროს მეტად უჭირდა გზის გაგნება, მაგრამ მაინც სინათლესთან ზიარების ბედნიერი გრძნობა ეუფლებოდა, რადგან იმ სასწაულის შემსწრე ხდებოდა, რასაც აზრის მშობიარობა ჰქვია.

1990 წლის ნოემბრის მიწურულს მერაბ მამარდაშვილი სამუდამოდ ტოვებდა უკვე სხვაგვარ თბილისს და ეს სხვაგვარი თბილისიც უკვე საყოველთაოდ ცნობილ ადამიანს ემშვიდობებოდა, _ ქართულმა წვრილფეხა ნაციზმმა სწორედ იმ დღეებში მოიპოვა ტრიუმფალური გამარჯვება და ახლადგამოჩეკილი ბელადის თაყვანისმცემელთა მოზეიმე მასებს იგი სახიფათო და გასანადგურებელ მტრად ჰყავდათ მიჩნეული. გამარჯვებულებთან სხვადასხვა მიზეზით დაპირისპირებულთათვის იგი მომავალ დიქტატორთან ბრძოლის დროშა და სიმბოლო, საყვირი და მეხამრიდი უნდა ყოფილიყო, კიდევ უფრო მცირეთათვის იგი იყო მოძღვარი, მასწავლებელი, შესაძლოა, ცხოვრებაში ერთადერთხელ პირისპირ შეხვედრილი დიდი ადამიანი, პიროვნება, ვინც მის ნამდვილ მსმენელს ცხოვრებისა და თავისუფლების ვნებიანი სიყვარული ასწავლა, ჭვრეტის გემო გაუღვიძა, უცნობი სამშობლოს გალავნები დაანახა, ყველაფერში გაბნეული სილამაზის დანახვის უნარი შესძინა, კაცი, რომელიც აზროვნებისა და ხელოვნების მოციქულად მოვლინებოდა ქალაქს.

რამდენიმე ათასი თბილისელი ნოემბრის იმ სუსხიან დღეს მერაბ მამარდაშვილს ემშვიდობებოდა. საქართველოს წინ შემზარავი ქარიშხლები, უგონობა და სისასტიკე, შიმშილი და სუსხი, ცეცხლი და ცრემლი ელოდა.

1995